Қошқартас

Н. Құлбаев, Маңғыстау мемлекеттік тарихи-мәдени қорығының директоры

Маңғыстаудағы сәулет үлгілерінің бір түрі – қошқартас

Қощқартас – дәстүрлі діни қабірүсті ескерткіштерінің бір түрі. Маңғыстау жеріндегі қорымдарда қошқар мүсінін бейнелейтін қабіртастар 20 ғасырдың  басына дейін қойылып келді. Қошқар мүсінін қабір үстіне орнату ертеден келе жатқан дәстүр. Бұл мұсылмандардың  қойды қасиетті жануар ретінде кие тұтып, оны садақа малы деп қастерлеуінен туындаған. 15 – 20 ғасырлар аралығында қошқартас міндетті түрде соғыста қаза тапқан  жауынгерлердің қабіріне  орнатылған. Мұны ескерткіштерде  бейнеленген  қарулардың суреттері  дәлелдейді. Көшпелілер елі үшін қаза тапқан жауынгердің қабіріне ерекше ерлігі үшін қошқартас орнатқан, осыған орай ол басқа сәулет түрлерінен гөрі сирек кездеседі.  Қазақ даласы – бірнеше мыңдаған, жүздеген, оңдаған жылдар тарихынан әртүрлі мағлұматтар беретін ескерткіш түрлеріне өте бай. Әсіресе Мңғыстаудың қорымдарында көптен кездесетін қоршқартастар түрі – бұл да тас қашау өнерінің ең бірі ерекше озық үлгісі болып табылатын тас мүсіндер. Солардың бірі – қошқартастар.

ХХ ғ. Бас кезіне дейінгі аралықты қамтитын қошқар мен архардың осы өңірдегі түрі – муфлон бейнелеріндегі зооморфты бұл тас мүсіндер – аталмыш өңірлер қазақтарының зираттарында бірен-саран кездесетін қабір үсті ескерткіштерінің ерекше түрі. Қабір үсті құрылысын қошқар мүсіні түрінде тұрғызу сонау көне замандарда тек Ашина әулетінен шыққан билеуші ақсүйектердің өкілдеріне ғана тән болған.
Өз бастауын сонау көне заманынан алатын, халық арасында «қошқартас» деп аталатын бұл тас мүсіндер өздерінің скульптуралық өңделу дәрежесіне және безендірілуіне қарай әртүрлі болып келеді.
Енді біз осы қошқартастарды қазақтардың қабір үстіне қандай себептермен және кімдердің басына қойғандығына жауап бермес бұрын қой түлігіне қысқаша тоқталып өтейік.
Қой малы – бұл сонау көне замандардан күні – бүгінге дейін адамзат баласының күнделікті тұрмыс – тіршілігінде өте үлкен рөл атқарып келе жатқан «төрт түліктің» бірі. Ол: қуаныш, байлық, көшпелілер тіршілігінің жүйке тамыры, күллі ішіп-жемі мен күн көрісі. Міне, осындай  қасиеттерін бағалаған ата – бабаларымыз, соның ішінде, әсіресе, қазақтар оған ерекше құрмет көрсетіп, «Мал өсірсең – қой өсір, Өнімі оның көл-көсір» деп тақпақтап, образын әдет-ғұрыптарына, мақал-мәтелдеріне тиек етіп, әртүрлі аңыз-әңгімелер шығарған. Мәселен, сармат-аландарда қошқар образы «фарн» деп аталатын табынушылықпен теңестіріледі. Фарн – бұл көне парсылардың түсінігі бойынша монархиялық биликтің, күштің, байлықтың және қазақша айтқанда «құттың» символы.
Қой (қошқар) – құрбандық малы. Құдайға, жанның өлмейтіндігіне, о дүниенің растығына сенген жұрт жаратқанға жалбарынып, тәжім етіп, ата-бабалары жерленген зираттарға, өлген аруақтардың рұхы құрметіне құрбандықтар шалған. Сондай құрбандыққа көп шалынатын малдардың бірі – қой түлігі. Оған археологиялық қазбалардан табылған қой түлігінің сүйектері мен көптеген жазба деректер дәлел бола алады. Құрбандық рәсіміне малды жасына, түсіне, жынысына, түріне қарай іріктеген. Мәселен, исламға дейінгі дінді құпия ұстаған Афшин Хайдар (ІХ ғ. бірінші жартысы) жетісіне бір қара қойды құрбандыққа шалып отырса, көшпелілер соның ішінде, әсіресе, қазақтар көбінесе үш-төрт жастағы маңдайында белгісі бар боз қасқа ақ қойды немесе ақ-сары бас қойды шалған. Құрбандықтың бұл түрі негізінен елім деп еңіреп, еңку-еңку жер шалып, дұшпанымен алысып жеңіспен орал-ған ақ сүңгілі, қайқы қылышты ерлерге арналады.
Қошқар – билік символы. Қошқар образы көптеген халықтарда билікпен теңестіріледі. Оған мысал ретінде кейбір жазба деректермен эпостық жырлардағы Орта Азия билеушілерінің тақтарын алуға болды. Өйткені, бұл тақтардың кейбір бөліктері мүйізі артқа қайырылған қошқар образында берілген. Қой түлігінің билік символымен теңестірілуін «жаңа» заманға дейінгі қазақ қоғамынан да байқауға болады. Оған ел ауызындағы «Архар ұранды - төре» сөз орамын мысалға алуға болады. Өйткені, архар биік тауда өмір сүрсе, ал төрелер – ел басқарған. «Аққошқар қой бастаған ай мүйізді» деген мәтел де осы ұғымға жақын.
Қошқар – батырлық, мықтылық символы. Қошқарды көптеген халықтар батырлықтың, мықтылықтың символы санаған. Оған кейбір жазба деректерде кездесетін сасанідтік иран билеушілерінің бастарына киген, сондай-ақ Керчевтен табылған күміс табақшыдағы патша бейнесінің басындағы қошқар басы іспетті дулығыларды мысалға алуға болады. Көптеген зерттеушілердің пікірінше бұл дулығылар бір жағынан соғыс және жеңіс құдайы Веретраганамен байланысты болса, екінші жағынан – патша «фарнасын» көрсетеді. Қошқарды батырлықпен теңестіруді біз сондай-ақ қазақтың батырлық жырындағы Қобыланды образынан көре аламыз. Ол кейбір көріністерде «ай мүйізді, төзімді әрі батыл қошқармен» теңестіріледі. Батырлықтың, мықтылықтың нышанын қазақтың мына бір салтынан да байқауға болады. Бұл салт бойынша қазақтар жаңа туған ұл баланың кесілген кіндігін өскенде батыр болсын деп қошқардың мүйізіне байлап жіберетін болған. Ел арасында кездесетін Қошқарбай, Қошқарбек сияқты ер есімдері осындай сенімнен тұса керек.
Қошқар (қой) – жебеуші. Ескі нанымдарға сүйенсек, түйе, жылқы сияқта қой түлігінің және кейбір анатомиялық мүшелерінің адамдары көзден, пәле-жаладан, ұры-қарыдан, ит-құстан қорғап, сақтай алатын қасиеті болған. Қазақ салтында қойды басқа теппейді. Өйткені, ол – киелі болғандықтан олардың қылшығын, жүнін, сүйегін тіпті тұяғын да қасиетті деп ұғып, оларды тікелей тұмар ретінде пайдаланған. Мысалы, хорезм өзбектері балаларды әртүрлі пәле-жаладан қорғау үшін үйде қошқар ұстаса, ал қазақтар тіл-көзден сақтайды деп қошқардың немесе архардың мүйіздерін көктеу жайлауларындағы, күзеу-қыстауларындағы биік жерлерге, ата-бабалары жатқан қабір үсті құрылыстарының үстіне немесе мұсылман әлеміне тән жарты айдың белгісі сияқты қылып бір сыңарын қабір жанындағы сырықтың басына байлаған.
Жалпылай алғанда дәуріміздің бұл ескерткіштерінде халқымыздың тірі жады, бейбіт тұрмысы мен құбылмалы болмысы бейнеленген. Олар бірнеше ғасырлар бойында жасалып, халқымыздың талғам-түсінігін паш етеді. Олардың жиынтық бейнелері мазмұны жағынан алуан болғанымен қазақ ру-тайпаларына ортақ бірегей құндылықтарға негізделген.

Әдебиеттер:

Зейнолла Самашев, Жұмаш Жетібаев. Қазақ петроглифтері - Алматы 2005 ж.
Маңғыстау энциклопедиясы. – Алматы 2009 ж.